Tư duy phản biện là gì? 6 cấp độ và cách rèn luyện Critical Thinking

Bạn muốn ra quyết định chắc như đinh đóng cột? Hay bạn muốn giải quyết vấn đề mà ai cũng phải nể phục? Tất cả nằm ở tư duy phản biện (Critical thinking), một kỹ năng biến bạn thành người chơi hệ sắc bén.

Tư duy biện luận là công cụ mạnh mẽ để bạn xử lý vấn đề hiệu quả. Không cố định bạn trong một góc nhìn phiến diện, cung cấp các góc nhìn đa chiều, đa khía cạnh. Cùng PMS khám phá cách phát triển kỹ năng này để biến mọi thách thức thành cơ hội ngay hôm nay!

Tư duy phản biện là gì?

Albert Einstein từng nói: “Nếu tôi có một giờ để cứu thế giới, tôi sẽ dành 55 phút để định nghĩa vấn đề và 5 phút để giải quyết nó.” (If I were given one hour to save the planet, I would spend 55 minutes defining the problem and 5 minutes resolving it”). Câu nói này chính là minh chứng rõ ràng nhất cho sức mạnh của tư duy phản biện (critical thinking).

Tư duy phản biện hay còn gọi là tư duy biện luận là khả năng suy nghĩ thấu đáo, phân tích logic, sàng lọc và đánh giá thông tin theo cách khách quan. Nó giúp bạn nhìn nhận mọi vấn đề từ nhiều góc độ, không bị cảm xúc chi phối hay bị lu mờ do sai lệch thông tin.

Nói đơn giản, tư duy phản biện là kỹ năng đặt câu hỏi đúng, thẳng vào trọng tâm vấn đề. Kỹ năng tìm ra câu trả lời hợp lý dựa trên dữ liệu và hệ lý luận chặt chẽ. Đây không phải là sự nghi ngờ, tư duy phản biện là khả năng nhận biết vấn đề, đánh giá các giải pháp, từ đó đưa ra quyết định dựa trên lập luận có căn cứ.

Lấy ví dụ như khi đọc một báo cáo tài chính, người có tư duy phản biện sẽ không chỉ đọc con số. Họ sẽ tự hỏi: “Nguồn số liệu này từ đâu? Đáng tin không? Kết quả này cho thấy điều gì?”, v.v… Chính cách đặt câu hỏi này, từng bước giúp họ đi sâu vào cốt lõi và gốc rễ vấn đề.

Tư duy phản biện không phải bẩm sinh mà có, nó cần sự rèn luyện và phát triển từng ngày. Một khi đã làm chủ kỹ năng này, bạn sẽ nhìn thế giới với lăng kính bao quát và đúng bản chất hơn.

► Xem thêm: Tư duy là gì? Đặc điểm và loại hình tư duy

Vai trò của tư duy phản biện trong việc ra quyết định và giải quyết vấn đề

Tư duy phản biện đóng vai trò như là một bộ lọc đúng nghĩa để đánh giá thông tin, nhận diện vấn đề và đưa ra các giải pháp phù hợp nhất.

Trong việc ra quyết định

Tư duy biện luận giúp bạn ra quyết định dựa trên lý trí thay vì cảm xúc nhất thời. Khi đứng trước những lựa chọn quan trọng, người có critical thinking sẽ:

• Xác định vấn đề cốt lõi: Hiểu rõ bản chất tình huống thay vì chỉ tập trung vào bề nổi vấn đề.
• Đánh giá các lựa chọn: Cân nhắc ưu và nhược điểm của từng phương án dựa trên dữ liệu thực tế.
• Hạn chế sai lầm: Loại bỏ những thành kiến cá nhân hoặc thông tin không chính xác trước khi đưa ra quyết định.

Hình dung khi bạn phải chọn một trong hai nhà cung cấp. Người có tư duy phản biện sẽ phân tích các yếu tố như giá cả, chất lượng, thời gian giao hàng, thay vì bị thu hút bởi giá rẻ trước mắt.

Trong giải quyết vấn đề

Critical thinking là vũ khí vạn năng giúp bạn giải quyết mọi vấn đề hiệu quả trong mọi tình huống. Người biết cách áp dụng tư duy phản biện sẽ:

• Hiểu gốc rễ vấn đề: Giống như Albert Einstein từng nói, dành thời gian xác định và phân tích vấn đề là chìa khóa trước khi tìm giải pháp.
• Phát triển các cách làm sáng tạo: Luôn hỏi “Tại sao?” hoặc “Tại sao không?” để vượt qua những giới hạn thông thường.
• Hành động quyết đoán: Biến kế hoạch thành hành động. Tập trung vào những giải pháp khả thi nhất ở thời điểm hiện tại.

Giả sử khi teamwork, tư duy phản biện giúp xác định ai làm gì, thời hạn bao lâu, quy định cách phối hợp với nhau ra sao để đạt mục tiêu. Dễ dàng xử lý các vấn đề phát sinh đột ngột, như là thay đổi nguồn lực hoặc là mâu thuẫn nội bộ.

Bên cạnh đó, tư duy phản biện còn trang bị cho bạn khả năng đối mặt với những thách thức lớn hơn trong tương lai. Từ quản lý tài nguyên, giải quyết xung đột tới đưa ra các giải pháp sáng tạo, critical thinking biến bạn thành người giải quyết vấn đề từ tận gốc rễ.

Thấy rằng, nếu không có critical thinking thì việc ra quyết định và giải quyết vấn đề, chỉ dừng lại ở mức phản ứng mà thôi. Nhưng nếu có tư duy này, bạn có thể xử lý mọi tình huống với sự tự tin và trơn tru hơn rất nhiều.

► Xem thêm: Kỹ năng tư duy sáng tạo – 9 cách phát triển năng lực sáng tạo

Đặc điểm nổi bật của người có tư duy phản biện

Người có tư duy phản biện thường có những đặc điểm sau:

• Dễ dàng giao tiếp với người có quan điểm khác biệt: Người có khả năng giao tiếp tốt và dám phản biện ý kiến sẽ giải quyết xung đột nhanh chóng. Khi gặp người không cùng quan điểm, họ có cơ hội tiếp cận thông tin mới, mở rộng góc nhìn đa dạng và khách quan hơn.
• Sử dụng nguồn thông tin đa chiều: Họ có cái nhìn toàn diện trước khi kết luận hoặc hành động, nhờ việc tham khảo các dẫn chứng từ nhiều nguồn. Qua đó, thấy được rằng họ không vội vã quyết định mà sẽ xem xét kỹ lưỡng từ nhiều góc độ, dựa vào bằng chứng và lập luận logic.
• Luôn có nhiều câu hỏi: Người có tư duy phản biện thường có xu hướng đặt nhiều câu hỏi để hiểu rõ hơn về các vấn đề. Họ không chấp nhận mọi thứ một cách mù quáng, mà thay vào đó, họ sẽ đặt câu hỏi để thách thức, kiểm tra giả định và suy xét các vấn đề từ nhiều góc độ khác nhau.
• Không ngại thay đổi: Họ nhìn nhận vấn đề một cách khách quan và logic. Nếu điều đó mang lại lợi ích và mang tính logic, họ sẵn sàng đón nhận những thay đổi đó một cách thoải mái.
• Hứng thú với phương pháp mới: Họ có xu hướng cởi mở với cách tiếp cận mới mẻ, nhưng không bị cuốn theo trào lưu mà chỉ chấp nhận nếu thấy thực sự hữu ích sau khi đã phân tích, đánh giá kỹ lưỡng.
• Luôn có ý tưởng mới: Trong môi trường phù hợp, họ có khả năng đưa ra ý tưởng mới mẻ dựa trên kiến thức và kinh nghiệm của mình.
• Không chú trọng quá mức vào ý kiến người khác: Họ không đặt nặng lời người khác mà tập trung vào tính logic và hợp lý của các quan điểm. Họ dựa vào dữ liệu và bằng chứng để đưa ra quyết định thay vì chỉ dựa trên cảm tính hoặc quan điểm cá nhân.
• Tự tin vào chính mình: Tự tin nhưng không tự kiêu, họ hiểu rằng tư duy phản biện đòi hỏi việc đánh giá đa chiều và quyết định dựa trên bằng chứng logic.

Phân loại tư duy phản biện

Tư duy phản biện tự điều chỉnh

Tư duy phản biện tự điều chỉnh là bạn tự nhận thức được và phản hồi ý kiến chủ quan, dù chúng có thể đúng hay sai. Qua đó, người có tư duy này có thể tự điều chỉnh, tự đánh giá, phản hồi lại ý kiến đó, từ đó tự hoàn thiện và đưa ra các ý kiến phù hợp nhất.

Tư duy phản biện ngoại cảnh

Tư duy phản biện ngoại cảnh là quá trình trình bày quan điểm và suy nghĩ mà mỗi người tin là đúng, để phản biện với các ý kiến không chính xác về một vấn đề cụ thể nào đó. Trong bất kỳ tổ chức hay các nhóm, mỗi người thường có những quan điểm và lập luận riêng biệt, điều này có thể dẫn đến sự đối lập trong ý kiến nhằm bảo vệ quan điểm của bản thân.

Nhờ vào tư duy phản biện ngoại cảnh, chúng ta có thể học cách tổng hợp và đánh giá một cách khách quan các ý kiến và lập luận từ người khác. Điều này giúp chúng ta giải quyết các vấn đề một cách hiệu quả và đúng đắn nhất.

6 cấp độ của Critical thinking

Hệ thống 6 cấp độ tư duy phản biện do 2 nhà tâm lý học Linda Elder và Richard Paul phát triển. 6 cấp độ này mô tả hành trình từ vô thức đến bậc thầy tư duy. Đây cũng là lộ trình giúp bạn ngày một hoàn thiện khả năng phân tích, đánh giá vấn đề, và đưa ra quyết định sáng suốt hơn.

Cấp độ 1: The Unreflective Thinker (Cấp độ suy nghĩ vô thức)

Người ở cấp độ này suy nghĩ một cách bản năng. Họ bị chi phối bởi những định kiến và cảm xúc cá nhân. Họ không nhận thức được sai lầm trong tư duy của mình, nên dễ đưa ra các quyết định thiếu logic. Hậu quả là các vấn đề trở nên phức tạp hơn. Song, cũng gây ra hậu quả không mong muốn. Hầu hết chúng ta đều có những lúc thuộc kiểu suy nghĩ này.

Cấp độ 2: The Challenged Thinker (Cấp độ bắt đầu nhận thức)

Người ở cấp độ này bắt đầu nhận ra tầm quan trọng của tư duy phản biện. Họ dần hiểu rằng tư duy không đúng đắn sẽ dẫn đến những hậu quả tiêu cực. Tuy nhiên, nhận thức này mới chỉ dừng lại ở mức sơ khai. Họ vẫn chưa đủ năng lực để khắc phục hết sai lầm và định kiến trong tư duy.

Cấp độ 3: The Beginning Thinker (Cấp độ suy nghĩ bằng ý thức)

Ở cấp độ này, người suy nghĩ chủ động kiểm soát và cải thiện tư duy của mình. Họ bắt đầu phát triển các tiêu chuẩn nội bộ như sự rõ ràng, logic và chính xác. Tuy nhiên, khả năng áp dụng các nguyên tắc này vẫn ở mức cơ bản và cần thêm thời gian để phát triển thói quen tư duy sâu sắc hơn.

Đây là giai đoạn mà người suy nghĩ chủ động trong việc phân tích và kiểm soát tư duy của chính họ. Họ sẽ bắt đầu đặt ra các tiêu chuẩn như: tính logic, rõ ràng và chính xác, v.v… Thế nhưng, khả năng áp dụng các nguyên tắc này vẫn ở mức cơ bản. Những người ở cấp độ này vẫn cần nhiều thời gian để phát triển tư duy sâu sắc hơn.

Cấp độ 4: The Practical Thinker (Cấp độ thực hành tư duy)

Ở cấp độ này, họ đã thực sự áp dụng các nguyên tắc tư duy phản biện vào trong thực tế. Họ hiểu rõ các điểm mạnh và điểm còn chưa vững trong tư duy của mình. Song, họ sẽ tập dần thói quen phân tích logic và có hệ thống. Tuy vậy, vài yếu tố như cảm xúc hoặc cái tôi vẫn có thể chi phối đến khả năng suy nghĩ khách quan.

Cấp độ 5: The Advanced Thinker (Cấp độ thành thạo tư duy)

Ở cấp độ này, người suy nghĩ đã xây dựng được tư duy phản biện sâu sắc. Họ có sự thấu hiểu các vấn đề từ nhiều góc độ khác nhau. Họ quan sát được, nhận diện rõ được mâu thuẫn trong lập luận của chính mình và người khác.

Họ có khả năng đồng cảm trí tuệ (intellectual empathy). Chính khả năng này giúp họ hiểu quan điểm của người khác một cách toàn diện hơn, và nhìn đúng bản chất vấn đề. Tuy vậy thì họ vẫn cần phải điều chỉnh thêm để đạt sự toàn diện trong mọi tình huống.

Cấp độ 6: The Master Thinker (Cấp độ bậc thầy tư duy)

Người ở cấp độ này là hình mẫu của một tư duy phản biện hoàn chỉnh. Họ liên tục phân tích, cải thiện và đưa ra các giải pháp tối ưu cho những vấn đề phức tạp nhất. Tư duy của họ không còn bị giới hạn bởi cảm xúc hay những định kiến và thiên kiến nữa. Tư duy của họ giờ đây đã đủ sắc bén để giải quyết vấn đề ở mọi cấp độ.

Lợi ích của người có tư duy phản biện

Tư duy biện luận chắc chắn là kỹ năng sống còn trong thời đại công nghệ hiện nay. Mặt khác còn là yếu tố cốt lõi để đạt được thành công trong mọi khía cạnh cuộc sống. Dưới đây là những lợi ích rõ rệt mà người có tư duy phản biện đạt được.

Ra quyết định chính xác hơn

Tư duy phản biện giúp bạn đưa ra các quyết định dựa trên phân tích khách quan và các bằng chứng rõ ràng. Người có tư duy phản biện biết cách đánh giá tất cả các yếu tố liên quan, cân nhắc yếu tố tiềm ẩn rồi đưa ra lựa chọn phù hợp nhất. Kỹ năng này cũng giúp bạn tin tưởng vào trực giác của mình khi nó dựa trên cơ sở lý luận chặt chẽ.

Giải quyết vấn đề hiệu quả hơn

Critical thinking giúp bạn xác định nguyên nhân gốc rễ của vấn đề. Để từ đó, tạo ra các giải pháp sáng tạo và có thể đánh giá tính khả thi của chúng. Người có tư duy phản biện không tiếp cận vấn đề từ một góc độ. Họ luôn xem xét rất nhiều khía cạnh khác nhau để tăng khả năng tìm ra cơ hội tốt hơn.

Giảm thiểu sai lệch nhận thức

Tư duy phản biện giúp bạn nhận diện và vượt qua các thiên kiến nhận thức như: confirmation bias (thiên kiến xác nhận), groupthink (tư duy nhóm) hay availability heuristic (thiên kiến trải nghiệm sẵn có), v.v… Qua việc tự phản ánh và thách thức các giả định có sẵn, bạn cải thiện khả năng phán đoán và nhìn nhận vấn đề một cách rõ ràng hơn.

Cải thiện kỹ năng giao tiếp

Tư duy phản biện giúp bạn trình bày và bảo vệ ý tưởng bằng cách sử dụng tư duy lập luận logic, các dẫn chứng xác thực. Kỹ năng này khuyến khích sự lắng nghe tích cực, sự đồng cảm và khả năng phản biện ý kiến đối lập có tính xây dựng.

Xây dựng tư duy đa chiều

Tư duy phản biện giúp bạn nhìn nhận vấn đề từ nhiều góc độ. Tránh bị cuốn vào những thông tin sai lệch hoặc tuyên truyền. Nó giúp giảm tư duy đối lập “chúng ta-họ” và thúc đẩy sự đoàn kết bằng cách tạo ra một cộng đồng biết suy nghĩ sâu sắc và toàn diện.

Các kỹ năng trọng tâm trong nhóm tư duy phản biện

Critical thinking đòi hỏi bạn phải sở hữu một bộ kỹ năng cụ thể phát triển tư duy phản biện toàn diện. Đó bao gồm 6 kỹ năng cốt lõi sau đây, cụ thể:

• Nhận diện thiên kiến: Thiên kiến là những sai lệch trong cách nhận thức hoặc đánh giá thông tin. Thường, bạn sẽ dễ có những phán đoán sai lầm. Kỹ năng này giúp bạn nhận ra khi nào bản thân bạn/người khác đang bị ảnh hưởng bởi định kiến vây quanh.
• Suy luận: Suy luận là kỹ năng đưa ra kết luận hợp lý dựa trên những thông tin, dữ liệu hiện có. Một bước quan trọng giúp bạn hành động sau khi đã phân tích dữ liệu xong.
• Kỹ năng nghiên cứu: Trước khi có thể suy luận hoặc phân tích, bạn cần thu thập đủ thông tin, dữ liệu, bằng chứng cụ thể. Kỹ năng nghiên cứu cho phép bạn tìm tòi dữ liệu và bằng chứng để đưa ra các phán đoán chính xác nhất.
• Nhận diện – Xác định vấn đề: Kỹ năng nhận diện vấn đề giúp bạn hiểu rõ rằng có điều gì đó cần được phân tích và đánh giá. Đây là bước đầu tiên để kích hoạt tư duy phản biện.
• Tính tò mò: Tò mò trí tuệ (intellectual curiosity) là nguồn gốc để bạn đặt câu hỏi và khám phá các khía cạnh khác nhau của một vấn đề. Tìm những giải pháp khác nhau cho những vấn đề khác nhau. Khi tiếp cận mọi thứ với tâm thế của người mới bắt đầu, bạn sẽ mở ra những góc nhìn mà trước giờ bạn không biết.
• Đánh giá tính liên quan: Không phải thông tin nào cũng có giá trị như nhau. Kỹ năng đánh giá tính liên quan sẽ giúp bạn phân loại đâu là dữ liệu cần thiết, đâu là thông tin loãng, không nên tiếp nhận.

Cách để phát triển tư duy phản biện mỗi ngày

Giống như một cây cần đất tốt, nước, ánh sáng để phát triển. Tư duy phản biện cũng vậy, nó cũng cần được nuôi dưỡng bằng những thói quen và hành động đúng đắn mỗi ngày.

• Thắp lửa trí tò mò: Tò mò là khởi đầu của mọi sự hiểu biết. Bắt đầu với câu hỏi: “Tại sao?”, “Như thế nào?”, “Có cách nào khác nữa không?” để khám phá những điều chưa rõ. Tìm hiểu từ những người có góc nhìn khác bạn về văn hóa, chính trị, tôn giáo, v.v… để mở rộng góc nhìn.
• Phát triển kỹ năng phân tích: Chia một vấn đề lớn thành những phần nhỏ, như vậy sẽ dễ quản lý hơn. Xác định đâu là điểm chung, xác định mối quan hệ nhân-quả để hiểu rõ hơn bản chất của vấn đề.
• Đánh giá thông tin một cách cẩn trọng: Trong thời đại tràn ngập thông tin, hãy học cách phân biệt giữa sự thật và ý kiến. Phải biết đánh giá độ tin cậy từ nguồn dữ liệu bạn tiếp nhận. Đừng tin tưởng ngay chỉ vì nó có trên Internet, hay đơn giản chỉ do họ nổi tiếng.
• Rèn luyện thói quen tự phản ánh (Reflection): Thường xuyên dừng lại và suy ngẫm về cách bạn nghĩ và đưa ra quyết định cũng là hành động thực hành Reflection. Chưa chắc các giả định của bạn có chính xác? Có góc nhìn nào khác mà bạn chưa xem lại không?
• Khiêm tốn : Biết rằng không ai hoàn hảo. Chấp nhận rằng bạn có thể sai là bước đầu tiên để học hỏi và trưởng thành. Một cái đầu mở luôn sẵn sàng thay đổi khi có bằng chứng mới.
• Phát triển cảm giác kết nối: Tư duy phản biện không có nghĩa là tách rời xã hội. Tư duy biện luận giúp bạn cân bằng giữa giá trị cá nhân và niềm tin của cả cộng đồng.
• Cân nhắc giữa giá trị và quan điểm cá nhân: Thay vì định nghĩa bản thân bằng một quan điểm cố định nào đó. Hãy tự hỏi liệu quan điểm đó có thực sự phù hợp với giá trị của con người bạn chưa. Tránh việc bảo thủ ý kiến, đồng thời khuyến khích sự tư duy cởi mở.

Những điều cần tránh trong tư duy phản biện

• Thói quen bản thân: Thường chúng ta chỉ nhìn nhận vấn đề một cách nông cạn và chủ quan, việc này ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng tư duy phản biện vì thiếu sự phân tích, đánh giá và xây dựng lập luận chính xác.
• Cái tôi quá cao: Đây là yếu tố khiến nhiều người tự tin thái quá, không chấp nhận nghe và học hỏi từ người khác. Điều này gây cản trở lớn trong việc phát triển tư duy phản biện, khi mà sự tự mãn cản trở việc tiếp nhận thông tin và góc nhìn mới, dẫn đến suy nghĩ mang tính chủ quan.
• Thái độ bảo thủ: Những người bảo thủ thường từ chối lắng nghe, tiếp thu ý kiến và luôn tin rằng họ luôn đúng. Hậu quả là họ luôn bảo vệ quan điểm của mình và mắc kẹt trong tư duy sai lệch.
• Sự lười biếng: Những người lười suy nghĩ không thích tranh luận hay đưa ra ý kiến cá nhân. Điều này dẫn đến việc thiếu tự tin, thiếu trách nhiệm và không muốn suy nghĩ, thường để mọi sự quyết định cho người khác.
• Tư duy bầy đàn: Loại tư duy này hạn chế sự sáng tạo của mỗi cá nhân, khiến mọi người chỉ nghe theo ý kiến số đông. Trong một tập thể, sự đồng thuận từ nhiều người thường quan trọng hơn bản chất đúng sai của vấn đề. Vì thế về lâu dài, tư duy bầy đàn sẽ làm mất đi tính độc lập và sự tự tin của cá nhân, khi họ không dám khác biệt, ngần ngại đổi mới và thường theo chân người khác.

Ví dụ về tư duy phản biện

Giả sử bạn đã nghe một tin tức nổi bật trên mạng xã hội về một sự kiện quan trọng sắp diễn ra. Tuy nhiên, bạn bắt đầu cảm thấy nghi ngờ về tính đáng tin cậy của thông tin này. Vì có thêm luồng thông tin thứ hai rằng tin tức này chỉ đang câu like, câu view chứ không có thật.

Đầu tiên, bạn cần đặt ra những câu hỏi về nguồn tin này:

• Ai là người chia sẻ tin này?
• Có nguồn thông tin chính thống nào khác xác nhận sự kiện này diễn ra không?

Tiếp theo, bạn cần phân tích cũng như kiểm tra nguồn thông tin này. Bạn xem xét các dấu hiệu có thể nguồn tin là giả mạo, có thể kiểm tra từ các nguồn tin khác đăng về sự kiện này có tính logic nguồn gốc đăng có rõ ràng thông tin hay không. Nếu không có nguồn thông tin chính thống xác nhận về sự kiện này, bạn hãy cảnh giác về độ tin cậy của tin tức đó.

Dựa trên các thông tin đã kiểm tra và sự nghi ngờ của bạn, bạn đưa ra kết luận rằng tin tức này không đáng tin cậy. Và thay vì chia sẻ thông tin mà bạn không tin tưởng hay đưa quyết định vội vàng, bạn quyết định theo dõi tình hình, tìm kiếm thêm nguồn đáng tin cậy và duyệt thông tin một cách khách quan và công tâm.

Một lần nữa, tư duy phản biện không phải là tài năng bẩm sinh. Muốn có nó, bạn cần phải rèn luyện và phát triển mỗi ngày. Rèn luyện tư duy phản biện là hành trình không có điểm dừng. Nhưng mỗi bước tiến sẽ giúp bạn tiến gần hơn đến sự thành công và viên mãn trong cuộc sống.

PMS hiểu rằng, trong một thế giới đầy biến động, critical thinking sẽ là chìa khóa để bạn làm chủ cuộc sống và công việc. Hiểu được điều đó, chúng tôi đã nghiên cứu và triển khai ra chương trình đào tạo kỹ năng giải quyết vấn đề và ra quyết định hiệu quả, với mục tiêu giúp Học viên có được cách tư duy đúng khi xử lý vấn đề. Để xem rõ hơn về nội dung chương trình, vui lòng liên hệ với chúng tôi để được tư vấn.